Ziektebeeld
Asbestziekten zijn ziekten en afwijkingen die door en na blootstelling aan asbest kunnen ontstaan zoals asbestose, mesothelioom (long- en buikvlieskanker) en asbest-longkanker. Deze ziekten kunnen zowel apart als samen voorkomen.
Hoewel iedereen in Nederland enigszins is blootgesteld aan asbest, blijken asbestziekten vrijwel uitsluitend op te treden na blootstelling in het werk.
Asbestose; deze longziekte behoort tot de zogenaamde stoflongen (pneumoconiosen), waarbij longweefsel geleidelijk wordt vervangen door bindweefsel, waardoor de longen steeds slechter gaan werken. De beschikbare longinhoud neemt af en er ontstaat een hoge bloeddruk in de bloedvaten van de longen. Daardoor krijgt het hart steeds meer moeite het bloed naar de longen te pompen, waardoor ook hartproblemen (hartfalen) ontstaan met als gevolg vochtstapeling in benen en buik.
Asbestose ontstaat na langdurige hoge blootstelling aan asbest en kan nog verergeren, ook wanneer er geen blootstelling meer plaatsvindt. Is de ziekte vergevorderd, dan werkt therapie niet meer en zal de patiënt uiteindelijk overlijden. Werknemers met asbestose, hebben meer kans op kanker: bijna de helft van de asbestose-patiënten overlijdt als gevolg van longkanker of longvlies- of buikvlieskanker (mesothelioom). Hoewel zowel tabaksrook- als asbestblootstelling schadelijk zijn voor de longen, is niet aangetoond dat roken directe invloed heeft op het ontstaan en het beloop van asbestose.
Pleuraplaques; dit zijn afwijkingen in het longvlies die duiden op asbestblootstelling maar die op zich niet gevaarlijk zijn.
Kanker aan de luchtwegen door asbest:
Mesothelioom (longvlieskanker en buikvlieskanker); Mesothelioom is een zeer kwaadaardige aandoening van de vliezen die de longholte en de buikholte bekleden. Meestal zijn de longvliezen aangedaan, maar een enkele maal is er kanker van het buikvlies (10%) of van het hartzakje (1%). Mesothelioom komt veel vaker voor bij mannen (85%) dan bij vrouwen (15%). De patiënten overlijden meestal binnen een jaar na het stellen van de diagnose want mesothelioom is niet te genezen. Mesothelioom wordt vrijwel uitsluitend veroorzaakt door de inademing van asbest. De belangrijkste oorzaak is blootstelling aan blauw asbest. De tijd tussen de blootstelling en het ontstaan van de ziekte varieert sterk (3 – 60 jaar), hoewel de lengte van de blootstellingsduur soms zeer kort kan zijn (enkele maanden). Een verband met roken is niet aangetoond. Andere oorzaken van mesothelioom zijn bestralingstherapie, chronische longontsteking en blootstelling aan andere kankerverwekkende chemische stoffen.
Asbest-longkanker; deze vorm van longkanker is bijna altijd onbehandelbaar en een gevolg van asbestblootstelling. Langdurige blootstelling aan asbest kan, onafhankelijk van rookgewoonten, leiden tot longkanker. Maar roken in combinatie met blootstelling aan asbest leidt tot een verhoogd risico op longkanker. Bij longkanker als gevolg van asbestblootstelling is de periode tussen blootstelling en ziekte lang (soms 20 tot 40 jaar), maar wel korter dan bij mesothelioom. Longkanker door asbest komt naar schatting evenveel voor als mesothelioom door asbest. De Gezondheidsraad gaat ervan uit dat het voorkomen van longkanker als gevolg van asbest de komende 30 jaar ten minste gelijk op zal gaan met het voorkomen van mesothelioom.
Oorzaken
Asbestose, mesothelioom en door asbest veroorzaakte longkanker worden vrijwel uitsluitend veroorzaakt door hoge dan wel langdurige blootstelling aan fijne asbestvezels (inademing of inslikken) in het (verre) verleden.
Asbest is een verzamelnaam voor een aantal in de natuur voorkomende minerale stoffen (silicaten), die zijn opgebouwd uit fijne vezels. Er zijn twee hoofdgroepen: de spiraalvormige (serpentine-achtige) vezels die witte asbest (of chrysotiel) worden genoemd, en de rechte (amfiboolachtige) vezels van onder andere blauw (crocidoliet) en bruin (amosiet) asbest. Ruim 90% van het commercieel toegepaste asbest bestaat uit chrysotiel (witte asbest) terwijl bruine en blauwe asbest beperkt worden toegepast.
Er bestaan verschillen in risico’s tussen de verschillende types asbestvezel, waarbij vooral de blauwe asbest berucht is. Maar ook witte asbest is kankerverwekkend.
Asbest kwam vooral na 1945 op grote schaal in de handel en is gebruikt in fabrieken, woningen en schuren en ook in schepen en wegen. Via sloopwerkzaamheden is asbesthoudend materiaal ook in puin en grond terechtgekomen. De meest bekende eigenschap van asbest is de grote hittebestendigheid. Ook is het slijtvast en heeft een groot elektrisch isolerend vermogen. Deze combinatie van eigenschappen heeft het tot een grote variatie in commerciële toepassingen geleid.
Tabel: Overzicht van de belangrijkste asbesthoudende producten en hun toepassing (Burdorf et al 1997)
| Product | Toepassing |
| Asbestcement plaat | Bouwmateriaal, onder andere voor dakbedekking |
| Asbestcement pijp | Waterleiding en riool |
| Asbesttextiel | Hittebestendige kleding, lasgordijnen, handschoenen, vilt voor isolatiedoeleinden |
| Frictiemateriaal | Remvoering, koppeling, schijfrem |
| Spuitisolatie | Isolatielaag op metalen en betonnen bouwconstructies |
| Pakking etc. | Pakking, koord, gasmaskerfilter |
| Asbestpapier en karton | Dakbedekking, pijpomwikkeling, vloerbedekking |
| Vulstof | In onder andere kitten, lijm en verf |
Voor het ontstaan van asbestziekten zijn zowel de chemische samenstelling van asbest als de afmeting van de vezel verantwoordelijk. Chemisch gezien zijn blauwe en bruine asbestvezels gevaarlijker dan witte. Wat betreft de vorm zijn lange rechte vezels gevaarlijker dan korte gekrulde vezels.
Hoewel het (beroepsmatig) bewerken, verwerken en in voorraad houden van materialen met asbest sinds 1 juli 1993 verboden is, kunnen werknemers tijdens het werk nog wel in aanraking komen met asbest of asbesthoudende materialen.
Diagnostiek
Voor het opsporen van asbestziekten is onderzoek door een medisch specialist noodzakelijk. Hulpmiddelen bij de diagnose zijn onder meer:
- Röntgenfoto, computertomogram (CT-scan), PET-scintigrafie (PET-scan), bronchoscopie (kijken in de longen), punctie (wegnemen van weefsel).
- Soms is het nodig via een operatie in de borstholte of buikholte te kijken (thoracoscopie of mediastinoscopie).
- Om vast te stellen of de oorzaak in het werk ligt en hoe hoog de blootstelling is geweest, moet het arbeidsverleden uitgebreid in kaart gebracht worden (arbeidshistorie).
Vóórkomen
Asbestose is in Nederland zeldzaam.
Jaarlijks komen meer dan 600 nieuwe gevallen door mesothelioom en naar schatting eenzelfde aantal door asbest-longkanker voor.
In het verleden vond (mogelijke) blootstelling aan asbest vooral plaats in de Isolatie-industrie, Scheepsbouw en -onderhoud, Aardolieraffinage, Trein/trambouw en -onderhoud, Defensie, Steen-, glas- en cementindustrie, Mijnbouw (steenkool), Energiecentrales (steenkolengas), Primaire Metaalindustrie, Bouwnijverheid, Vervaardiging en verwerking van elektronische apparatuur, Chemische industrie, Industriële machines, Openbaar bestuur en in de Voedingsmiddelenindustrie.
Vooral in kleinere bedrijven met vaak hoge en onregelmatig optredende asbestbelastingen (zoals sloperijen, onderhoudsbedrijven en garages) zijn werknemers nog langere tijd blootgesteld.
Bij sloop, renovatie- en reparatiewerkzaamheden wordt men ook nu nog soms onverwacht blootgesteld.
De huidige (mogelijk) aan asbest blootgestelde populatie bestaat voornamelijk uit werknemers in de Bouwnijverheid en in Asbestverwijderingsbedrijven.
Preventie
Sinds 1 juli 1993 is het beroepsmatig bewerken, verwerken en in voorraad houden van materialen met asbest verboden.
Tijdens het werk kunnen werknemers onverwacht in aanraking komen met asbest of asbesthoudende materialen. De werkgever moet bij de (mogelijke) aanwezigheid van asbest maatregelen nemen, zoals beschreven in het Arbeidsomstandighedenbesluit
Bij sloopwerkzaamheden hebben werknemers recht op aanvullende instructies. In de meeste gevallen moeten deze werkzaamheden worden uitgevoerd door een deskundig Asbestverwijderingsbedrijf.
De Arbodienst of vakbond kan adviseren over de maatregelen die nodig zijn als er in het werk blootstelling is aan asbest.
Op de website van de Inspectie SZW is een overzicht te vinden van hygiënische maatregelen die nodig zijn bij blootstelling aan asbest; szw.nl
Sinds 28 juli 2006 gelden nieuwe regels voor asbestverwijdering. Uitgangspunt van de nieuwe regels is dat hoe hoger het risico dat asbestvezels vrijkomen, hoe uitgebreider de veiligheidsmaatregelen moeten zijn. In het nieuwe Arbobesluit zijn drie risicocategorieën voor asbestverwijdering opgenomen met de bijbehorende veiligheidsmaatregelen. Een gecertificeerd asbestinventarisatiebedrijf stelt vast in welke categorie een verwijderingsklus valt.
Wanneer een (bouw)bedrijf kleine activiteiten wil verrichten op plekken waar asbest aanwezig is, mag dat mits er een RI&E (Risico Inventarisatie en –Evaluatie) is gemaakt met een schatting van de blootstelling. Met maatregelen moet de blootstelling van de werknemers zo laag mogelijk gehouden worden.