Werken met chemische stoffen brengt risico’s met zich mee. Daarvan was men zich al vroeg in de geschiedenis bewust, hoewel er vaak weinig beschermende maatregelen genomen werden. In dit tweede artikel van een korte geschiedenis van beroepsziekten gaat het over chemicaliën en hun risico voor werkende mensen.
Historische observaties
De Italiaanse arts Bernardino Ramazzini publiceerde in 1700 een uitgebreide studie naar ziekten bij werkende mensen. In dit boek met de titel De Morbus Artificum Diatriba beschrijft hij gezondheidseffecten van blootstelling aan chemische stoffen in 54 verschillende beroepen, waaronder bijvoorbeeld astma bij bakkers en molenaars. Het boek leidde niet tot uitgebreide wet- en regelgeving om werkenden te beschermen en pas in de negentiende eeuw ontstonden ideeën over compensatie voor zieke werknemers.
Dit kwam omdat in die tijd er een enorme groei was in het gebruik van chemicaliën met alle gezondheidsrisico’s van dien. Want ook nu gebruikte men nog weinig beschermende middelen om inademing, inslikken of huidcontact te voorkomen. Niettemin werden in medische laboratoria stoffen gebruikt zoals benzeen, benzidine, formaldehyde, 2-naphthylamine, nitroso-verbindingen en een variatie van metaalzouten en organische oplosmiddelen. Al deze stoffen zijn inmiddels aangeduid als kankerverwekkend voor mensen (groep 1). Toch was de mogelijkheid van het oplopen van een beroepskanker op dat moment al wel bekend.
Beroepskanker
Twee dokters in Londen legden in de tweede helft van de achttiende eeuw het verband tussen kanker en blootstelling aan chemische stoffen. In 1761 beschrijft John Hill de associatie tussen snuiftabak en kanker van de neus en de neusbijholten. In 1775 valt het Percival Pott op dat er veel scrotumkanker voorkomt bij schoorsteenvegers en in een publicatie daarover legt hij het verband met de blootstelling aan roet. Deze uitstekende studie was de basis voor de ontwikkeling van de arbeidsgeneeskunde en ook tot beschermende wet- en regelgeving, namelijk de Chimney Sweep Act van 1788. In 1895 legde Ludwig Reyn in Duitsland het verband tussen blootstelling aan aromatische amines in de verfindustrie en blaaskanker.
Mutaties
In 1902 beschreef Theodor Boveri hoe kanker een gevolg zou kunnen zijn van mutaties in cellen. Maar pas veel later kreeg men een idee hoe de invloed van omgevingsfactoren zoals blootstelling aan chemicaliën, ioniserende straling en bepaalde virussen kanker kan veroorzaken via de beschadiging van genen of het beïnvloeden van de werking van genen. In 1907 zijn voor het eerst werknemers met huidkanker ten gevolge van blootstelling aan teer gecompenseerd. Beroepskanker werd een beroepsziekte waarvoor compensatie mogelijk was in 1920.
Naar schatting 5% van alle sterfte aan kanker is te wijten aan beroepsmatige blootstelling. Dat lijkt weinig, maar gezien de mate waarin kankersterfte voorkomt, gaat het in absolute aantallen om veel mensen. Tussen 1922 en 1995 werd onder meer vastgesteld dat lichtgevende verf met radium, benzeen, anthraceen en dibenzopyreen, asbest, hepatitis B- en C-virus en roken oorzaken zijn van kanker.
Ames test en vervolgonderzoek
Een van de ontdekking die voor het onderzoek naar de kankerverwekkendheid van stoffen van belang blijkt, is de ontwikkeling door Bruce Ames van de “Ames test”. Hierbij voegt men een homogenaat van rattenlevercellen samen met de te testen stoffen toe aan een Salmonella typhimurium kweek. Wanneer de stof leidt tot een mutatie, neemt het aantal kolonies in de kweekbak toe. Dit wijst op mogelijke kankerverwekkendheid van de stof. Nog altijd wordt de Ames test gebruikt bij de beoordeling van de risico’s van stoffen. Wel is na dergelijke testen zowel proefdieronderzoek als onderzoek bij mensen nodig om definitief vast te stellen of een stof kanker kan veroorzaken. Omdat kanker een aandoening is die pas na verloop van (vele) jaren ontstaat, is veel tijd nodig voor dergelijke onderzoeken.
“Mad as a hatter”
In de negentiende eeuw werd kwiknitraat gebruikt om de haren van de huiden van dieren te verwijderen. Bij de verdere verwerking van de haren werden ze ondergedompeld in kokend water. Hierdoor werd het kwik in het haar verdampt en dit leidde bij de werknemers (hoedenmakers, kleermakers) tot een ziektebeeld met delirium, hallucinaties, geïrriteerdheid en opwinding dat erethisme wordt genoemd. Het is het ziektebeeld dat past bij ernstige kwikvergiftiging.
Radium
In 1898 hebben Marie en Pierre Curie radium ontdekt, dat als puur metaal beschikbaar kwam vanaf 1911. De risico’s van de radioactiviteit werden aanvankelijk slecht begrepen. Omdat radium “licht geeft”, werd het al gauw onder meer toegevoegd aan de verf waarmee de cijfers op klokken en horloges werden geschilderd. Dit fijne handwerk werd voor gedaan door vrouwen die daarbij geregeld aan het penseel likten om een scherper puntje te creëren. Niet lang daarna ontwikkelden zij kaakafwijkingen, bloedarmoede en later leukemie en sarcomen. Deze radium meisjes werden uiteindelijk vanwege de ernstige gezondheidsklachten door het werk gecompenseerd met $10.000,- en een jaarlijkse $600,- voor medische kosten.
Andere beroepsziekten
In het artikel wordt verder kort ingegaan op een aantal andere beroepsziekten die vanuit de geschiedenis bekend zijn.
Een greep hieruit:
- Pedicures met overgevoeligheid voor nagelstof en blootstelling aan voetschimmels.
- Vrouwen in de munitiefabrieken tijdens de Eerste Wereldoorlog die kanariegeel werden door geelzucht ten gevolge van de blootstelling aan nitro- en zwavelachtige stoffen: de kanariemeisjes.
- Risico’s van rioolwerkers op infectieziekten (hepatitis A, ziekte van Weil) en allergische alveolitis
- Blootstelling aan asbest in onder meer de (scheeps)bouw en bij elektriciens
- Risico op silicose en andere pneumoconiosen bij mijnwerkers en steenhouwers
- Extrinsieke allergische alveolitis bij boeren, compostverwerkers en duivenmelkers door inhalatie van bepaalde eiwitten en schimmels
- Musici die infectieziekten krijgen wanneer hun muziekinstrument onvoldoende schoon gehouden wordt, onder meer door schimmelsporen
- Anthrax infectie door inademen van sporen nog aanwezig in het trommelvel (dierenhuid) van een Afrikaanse trommel.
Conclusie van de auteurs
Van veel beroepen en activiteiten weten we nu wel dat ze risicovol zijn, maar dat was lang niet altijd direct duidelijk. Vroeger niet, maar nu ook nog niet. Het duurt vaak lang voor “nieuwe” risico’s zo duidelijk naar voren komen, dat er maatregelen genomen worden. Het vereist oplettendheid, vooral wanneer gevallen worden beschreven in relatie tot nieuwe blootstelling. Soms gaat het om nieuwe stoffen, maar vaker om nieuwe werkprocessen met andere blootstelling of zelfs om oude bekende stoffen op heel nieuwe plekken. Alleen als we er oog voor hebben, merken we ze op tijd op en kunnen we gezondheidsschade zoveel mogelijk voorkomen.
Bron
Petts, D., Wren, M., Nation, B. R., Guthrie, G., Kyle, B., Peters, L., Mortlock, S., Clarke, S., & Burt, C. (2021). A SHORT HISTORY OF OCCUPATIONAL DISEASE: 2. ASBESTOS, CHEMICALS, RADIUM AND BEYOND. The Ulster medical journal, 90(1), 32–34.
Het bovenstaande artikel is gebaseerd op een aantal posters van het IBMS History Committee gepresenteerd op het Biomedical Science Congress in Birmingham in september 2019. De posters zijn te vinden op de website van IBMS via deze link.
Lees ook