Vermoeidheid na corona: in de Volkskrant van afgelopen zaterdag (15 augustus 2020) wordt er in een uitstekend artikel van Ellen de Visser aandacht aan besteed: onverklaarbaar moe zijn na corona. Geregeld horen we van mensen die na de ziekte te hebben doorgemaakt nog lang nodig hebben om te herstellen. Nu is een dergelijk beeld niet uniek voor dit virus, maar het lijkt wel een ernstige vorm van een post-viraal syndroom. Voor bedrijfs- en verzekeringsartsen wordt de terugkeer naar werk voor deze mensen een uitdaging. Want we begrijpen niet goed wat er aan de hand is.
Als het chronisch vermoeidheidssyndroom
Het beeld vertoont gelijkenis met het chronisch vermoeidheidssyndroom (CVS). Deze aandoening begrijpen we ook niet goed en er is geen eenduidige behandeling. Ook zijn er gevallen van mensen die een dergelijk beeld vertonen na het doormaken van Q-koorts, de ziekte van Lyme of Legionella. De ervaringen van 117 mensen die tijdens de vorige epidemie (2003) met een coronavirus, de ziekte SARS (Severe Acute Respiratory Syndrome) doormaakten waren niet hoopgevend. Na een jaar had meer dan de helft van hen nog altijd last van vermoeidheid en problemen met slapen. Bijna de helft was geregeld kortademig (Tansey et al. 2007). Drie jaar later hadden 22 mensen nog altijd klachten van uitputting, pijn, spierzwakte, depressie en slaapproblemen. Een beeld dat lijkt het chronisch vermoeidheidssyndroom (Moldofsky et al. 2011).
Vermoeide Ierse patiënten
Een zeer recente Ierse studie (Townsend et al, 2020) geeft ook de ernst van de late gevolgen aan. De studie is weliswaar nog niet peer-reviewed, maar toch de moeite van het lezen waard. De onderzoekers beoordeelden de vermoeidheid bij patiënten die COVID-19 doormaakten met behulp van de Chalder Fatigue Score (CFQ-11). Ook keken ze naar potentieel voorspellende indicatoren zoals de ernst van de doorgemaakte ziekte en perifere immuunactivatie en circulerende cytokines. De onderzochte groep bestond uit 128 deelnemers, met een gemiddelde leeftijd van 49,5 jaar en 54% vrouwen. Van hen waren 71 opgenomen geweest en 57 niet. 66 van hen werkten in de gezondheidszorg.
Meer dan de helft van hen (67/128) scoorde als ernstig vermoeid op de CFQ-11 gemiddeld 10 weken na de diagnose. Er was geen relatie met de ernst van de doorgemaakte ziekte (op basis van opname, extra zuurstof of IC-zorg). Ook was er geen verband met de routine laboratorium waarden voor infectie en ontsteking (leukocyten, neutrofielen, lymfocyten, LDH, CRP) of met pro-inflammatoire moleculen als IL-6 en sCD25. Vermoeidheid kwam meer voor bij vrouwen en bij mensen die al depressief of angstig waren voorafgaand aan de infectie. De onderzoekers concluderen dat er een significant aantal mensen kampt met postvirale vermoeidheid en dat dit onafhankelijk is van de ernst van de ziekte of de behandeling.
Wetenschappelijke ideeën
De huidige meest genoemde theorie is dat de oorzaak moet worden gezocht in het immuunsysteem. Dat is ontregeld en zou het eigen lichaam aanvallen (auto-immuniteit). Het is een theorie die volgens de Gezondheidsraad ook het chronisch vermoeidheidssyndroom zou kunnen verklaren. Zij hebben het echter over een multi-systeem aandoening:
Verschillende lichaamssystemen kunnen erbij betrokken zijn, zoals het immuunsysteem, het metabole systeem, het cardiovasculaire systeem, het centrale zenuwstelsel, het neuro-endocriene systeem, het microbioom en het genoom. ME/CVS wordt daarom een ‘multisysteemziekte’ genoemd. Hoe de betrokken systemen precies op elkaar inwerken bij ontstaan en voortbestaan van ME/CVS is niet duidelijk.
Gezondheidsraad ME/CVS Nr. 2018/07 Samenvatting
Belangrijk voor wie zich met revalidatie en re-integratie van post COVID-19 werkenden gaat bezig houden is dat begeleiding van de herstelfase van belang is. Maar inmiddels ligt er wel een duidelijke waarschuwing van het Britse NICE (National Institute for Health and Care Excellence) om geen oefentherapie (graded exercise therapy) in te zetten bij herstellende COVID-19 patiënten.
COST Action
Momenteel is er in Europa een COST Action netwerk actief dat onderzoek doet naar myalgische encefalitis en chronisch vermoeidheidssyndroom. Deze Action onder de naam EUROMENE (‘European Network on Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome’) gaat zich volgens een nieuwsbericht van COST ook bezig houden met chronische vermoeidheid na COVID-19
Bronnen:
Ellen de Visser Ook maanden na corona nog extreem moe: ‘Dit is een nieuwe ziekte. En een buitensporige’ Volkskrant 15 augustus 2020
Tansey CM, Louie M, Loeb M, et al. One-Year Outcomes and Health Care Utilization in Survivors of Severe Acute Respiratory Syndrome. Arch Intern Med. 2007;167(12):1312–1320. doi:10.1001/archinte.167.12.1312
Moldofsky, H., & Patcai, J. (2011). Chronic widespread musculoskeletal pain, fatigue, depression and disordered sleep in chronic post-SARS syndrome; a case-controlled study. BMC neurology, 11, 37. https://doi.org/10.1186/1471-2377-11-37
Liam Townsend et al. 2020 Persistent fatigue following SARS-CoV-2 infection is common and independent of severity of initial infection medRxiv 2020.07.29.20164293; doi: https://doi.org/10.1101/2020.07.29.20164293
NICE cautions against using graded exercise therapy for patients recovering from covid-19 BMJ 2020;370:m2912