In Nederland werken 1,2 miljoen mensen geregeld in de nachtdienst. Dat is 16% van de beroepsbevolking. Nog veel meer mensen, zo’n 3,8 miljoen mensen, geven aan soms of geregeld tijdens de avonduren te werken. Nachtwerk is inmiddels een onmisbaar onderdeel geworden van de 24-uurseconomie. Geregeld zijn er berichten over de negatieve invloed van het werken in de nacht op de kans op kanker, met name borstkanker en prostaatkanker. Sinds Denemarken in maart 2009 overging tot het verstrekken van compensatie voor beroepsmatige borstkanker na langdurig (meer dan 20-25 jaar) werken in de nachtdienst, wordt veel onderzoek gedaan. Dat levert zowel meer onderbouwing op voor een verband als indicaties dat het risico minder groot is dan gedacht.

Aandacht in Nederland door de jaren

In 2002 heeft het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten (NCvB) in haar Signaleringsrapport Beroepsziekten 2002 aandacht gevraagd voor de mogelijke relatie tussen nachtwerk en borstkanker bij vrouwen. De basis hiervoor was de publicatie in 2001 van een drietal arbeidsepidemiologische onderzoeken, waarin een verband zichtbaar werd tussen nachtwerk en het optreden van borstkanker. Ook in het Tijdschrift van Bedrijfs- en Verzekeringsgeneeskunde werd er aandacht voor gevraagd in een artikel van Gert van der Laan, Teake Pal en Andre Weel  met de titel Dilemma voor de bedrijfsarts: nachtdienst en mammacarcinoom, reden tot interventie? (TBV 2002;10: 222-224.)

In 2006 publiceerde de Gezondheidsraad het rapport ‘Nachtwerk en borstkanker: een oorzakelijk verband?’ In het rapport wordt vastgesteld dat er op dat moment aanwijzingen zin voor een verband tussen borstkanker en het langdurig verrichten van nachtwerk, maar er kan vanuit epidemiologische onderzoek niet vastgesteld worden of het gaat om een oorzakelijk verband. Over een mogelijk onderliggend biologisch mechanisme wordt gespeculeerd.

“Een werkingsmechanisme dat ten grondslag ligt aan een eventueel oorzakelijk verband tussen nachtwerk borstkanker is niet geïdentificeerd. Wel zou een chronische verstoring van het dag- en nachtritme invloed kunnen hebben op de productie van melatonine, een hormoon dat betrokken is bij het slaappatroon. Een verstoorde melatonineproductie wordt in verband gebracht met het optreden vanborstkanker. Bevestigd is dit echter niet. Ook andere factoren die een circadiaan ritme vertonen (componenten van het immuunsysteem, genen die het dag- en nachtritme sturen) zouden door nachtwerk beïnvloed kunnen worden. Dit zou nader onderzocht dienen te worden.”

In 2009 publiceerde het NCvB een pagina met de stand van zaken met betrekking tot borstkanker en nachtdienst op haar website. Aanleiding was de oproep van het FNV gericht aan haar vrouwelijk leden met borstkanker om zich bij het bureau beroepsziekten van het FNV te melden en de daarop volgende media aandacht.

In 2010 classificeerde het International Agency for Research on Cancer (IARC) nachtwerk als mogelijk kankerverwekkend voor de mens, zij het met de kanttekening dat onderzoek bij nachtwerkers maar beperkt bewijs levert voor een verband met nachtwerk.

Voor een overzicht van de stand van zaken in 2013 werd op de Heijermanslezing dat jaar gepresenteerd door Dr. Ir. A. Pijpe. Haar presentatie van de literatuur ,is hier te vinden: Nachtwerk en borstkanker: een causaal verband?

In 2017 bracht de Gezondheidsraad een nieuw rapport uit waarin ook de relatie tussen nachtwerk en kanker is bestudeerd: Gezondheidsrisico’s door nachtwerk (Nr. 2017/17A, Den Haag 24 oktober 2017). Met betrekking tot borstkanker stelt de raad:  “Meta-analyses geven geen eenduidig beeld over het bestaan van een verband tussen langdurig nachtwerk en het risico op borstkanker. Mogelijk wordt het borstkankerrisico tijdelijk verhoogd bij langdurig nachtwerk op jonge leeftijd of tijdens of vlak na een periode van nachtwerk, maar er is hiernaar nog te weinig onderzoek verricht om een conclusie te kunnen trekken.”

Met betrekking tot prostaatkanker en dikkedarmkanker is de conclusie van de Gezondheidsraad:

“…dat er te weinig wetenschappelijke basis is voor de hypothese dat er een verband zou bestaan tussen nachtwerk en prostaatkanker/dikkedarmkanker. Aanvullende gegevens zijn beperkt en geven onvoldoende ondersteuning voor de suggestie dat nachtwerk tot een hoger risico op prostaatkanker kan leiden.”

Internationaal nieuw literatuuronderzoek

Kort geleden verscheen een nieuw systematisch literatuuronderzoek naar de invloed van onregelmatig werken en ploegendienst op het risico op kanker. Het is uitgevoerd door het gerenommeerde Britse Institute of Occupational Medicine samen met de Heriot-Watt University en heeft de titel: A review of the impact of shift-work on occupational cancer. Het zet de literatuur van 2005 tot 2015 op een rijtje. In totaal werd 36 studies gevonden die het epidemiologische bewijs ten aanzien van onregelmatig werk en kanker op een rijtje zetten. Daarnaast waren er 50 artikelen die ingingen op het mogelijk veroorzakend mechanisme en 8 die zich bogen over mogelijke interventies om werken in ploegendienst gezonder te maken.

Borstkanker

In de 15 reviews en meta-analyses die de relatie tussen ploegendienst en borstkanker onderzochten, wees de meerderheid van de studies op een verhoogd risico op borstkanker bij het werken van langere perioden in ploegendienst. Maar de studies hadden hun beperkingen, vooral door de verschillende classificering van nachtwerk en ploegendienst. In meer recente studies, waarin beter werd gecontroleerd voor verstorende variabelen werd nog wel een relatie tussen borstkanker en ploegendienst gevonden, maar was het relatieve risico lager dan verwacht en lag tussen 1,2 en 1,5. In de drie meest recente prospectieve cohort studies – the Million Women Study, the EPIC-Oxford Study and the UK Biobank Study – waarin werd gecontroleerd voor BMI en andere verstorende factoren, werd geen verband gevonden tussen kanker en ploegendienst. Dat leidt in dit systematische review tot de conclusie dat in goed uitgevoerde studies onder vrouwen die ’s nachts werken, het risico op borstkanker lager is dan eerder werd gedacht en mogelijk zelfs niet significant is verhoogd.

Andere typen kanker

Mogelijke relaties tussen nachtwerk en prostaatkanker, ovariumkanker, dikkedarmkanker, endometriumkanker en Non-Hodgkin lymfomen zijn ook bekeken
Het bewijs voor prostaat en ovariumkanker is het sterkst, maar nog altijd onvoldoende om harde conclusies te trekken.  Voor de andere vormen van kanker is veel minder bewijs.

Biologische mechanismen

Verder is gekeken naar de mogelijke biologische mechanismen voor het verhoogde borstkankerrisico. Hierbij wordt vooral gekeken naar de onderdrukking van het hormoon melatonine door blootstelling aan licht in de nacht. Melatonine heeft ook anti-carcinogene eigenschappen en een verminderde aanmaak zou dus het risico kunnen verhogen. In veel bedrijven wordt ’s nachts helder wit licht aangeboden op de werkplek om ’s nachts alert te blijven en overdag beter te kunnen slapen. Hierdoor wordt het 24-uurs ritme verstoord wat ook negatieve gevolgen zou kunnen hebben. Meer onderzoek op dit terrein is nodig om vast te stellen of het mogelijk is ’s nachts alert te blijven, maar de verstoring van het 24-uurs ritme te minimaliseren.

Ploegendienstroosters

Onderzoek naar ploegendienstroosters hebben al 40 jaar uitgewezen dat een voorwaarts roterend rooster (dag, avond, nacht) de minste verstoring geeft. Het maximaal aantal nachtdiensten achter elkaar is dan vier en er moet voldoende hersteltijd zijn na de dienst en voldoende pauzes tijdens de dienst. Het effect van deze roosters op kanker is echter niet onderzocht. Dat geldt ook voor het soms geadviseerde “strategische dutje” tijdens de dienst. Hiermee kan slaperigheid tijdens het werk worden teruggedrongen, maar het effect op het kankerrisico is onbekend.

Andere onderzochte invloeden

• Leefstijlfactoren en overgewicht spelen mogelijk een rol, omdat bekend is dat mensen die in ploegendienst werken meer moeite hebben om een gezond gewicht te houden en voldoende te bewegen.
• Deelname aan screeningsprogramma’s voor borst- en darmkanker zou minder zijn bij mensen die in ploegendienst werken en ook voor werknemers in productiebedrijven, transport en voedselbereiding.
• De invloed van het gebruik van melatonine, caffeine of geneesmiddelen om meer alert te blijven zoals Modafinil of slaapmiddelen. Vaak wordt alleen de invloed op de slaperigheid of alertheid onderzocht. Er zijn geen onderzoeken bekend naar invloed op het kankerrisico.

Meer lezen?

‘s Nachts werken slecht voor de gezondheid

Wat verhoogt het risico op borstkanker?

Series Navigation

<< Overwerk in Nederland nader bekeken’s Nachts werken slecht voor de gezondheid >>