In het onderwijs neemt het aantal leerkrachten dat kampt met een burn-out nog altijd toe. Dat meldt onder meer de algemene onderwijsbond AOb op basis van de Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden en het Centraal Bureau voor de Statistiek. Er schort dus wel het een en ander aan de gezondheid en het welbevinden van onderwijspersoneel.

Welbevinden in het onderwijs

In Nederland werken circa 250.000 mensen in het onderwijs. Hieronder zijn ruim 175.000 werkzaam als leraar in de sectoren primair onderwijs, voortgezet onderwijs, beroepsonderwijs en universitair onderwijs. Het is een sector waarin veel factoren een rol spelen in het welzijn van onderwijspersoneel. Het kan nuttig zijn die onder te verdelen in een aantal categorieën:

• Werknemer en werk: bijvoorbeeld individuele mentale en fysieke factoren
• Werkomstandigheden: bijvoorbeeld de kenmerken van de werkplek
• Professionele competenties: bijvoorbeeld pedagogische kennis en vaardigheden
• Team: bijvoorbeeld de aansturing en onderlinge verhoudingen

Deze vier groepen factoren kunnen zowel bijdragen aan als afbreuk doen aan het gezondheid en welbevinden van onderwijspersoneel. Het gaat om de balans, waarbij zowel individuele kenmerken (eigen gezondheid, fitheid) als teamkenmerken (waardering, ondersteuning) een rol spelen. Maar ook de werkomstandigheden en professionele mogelijkheden als opleiding en training dragen daaraan bij.

Beroepsrisico’s van het onderwijs

Uit eerder onderzoek is al veel bekend over de beroepsrisico’s in het onderwijs. Zo is er geregeld sprake van spier- en gewrichtsklachten (onder meer van nek en rug) en van problemen met de stem (stemklachten, stemvermoeidheid). Ook is vaak sprake van psychosociale overbelasting en stress door bijvoorbeeld de hoeveelheid werk, emotionele stress en onderlinge verhoudingen. Zoals gezegd komen overspanning en burn-out geregeld voor. Daarnaast neemt de gemiddelde leeftijd onder onderwijspersoneel geleidelijk toe, wat ook bijdraagt aan uitval door uiteindelijke overbelasting.

Omdat verminderd welbevinden onder onderwijspersoneel ook zijn weerslag kan hebben op de leerlingen en studenten is het van groot belang om het te voorkomen of te verhelpen. Ook al omdat er in een groot aantal onderwijssectoren een tekort is aan goed opgeleid personeel. Naast organisatorische maatregelen is het ook interessant om te kijken naar wat werknemers zelf kunnen doen om hun welbevinden in het werk te behouden of te verbeteren. Een recent Fins systematisch literatuuronderzoek (Rinne et al. 2021) heeft hier naar gekeken.

Individuele acties voor gezondheid en welbevinden

Het literatuuronderzoek concentreert zich op de vraag wat onderwijspersoneel zelf kan doen om het welbevinden in werk te verbeteren. De onderzoekers proberen twee vragen te beantwoorden. De eerste betreft de kenmerken van interventies om het eigen welbevinden in het werk te verbeteren. De tweede kijkt naar het resultaat van deze interventies op het individuele welbevinden in het werk. Het literatuuronderzoek is uitgevoerd via de PRISMA-richtlijnen (PRISMA staat voor Preferred Reporting Items for Systematic reviews and Meta-Analyses) waarbij de volgende databases zijn doorzocht: CINAHL, Cochrane, ERIC, PsycInfo en PubMed.

Uiteindelijk zijn 13 studies geïncludeerd, verschenen tussen 1999 en 2018 (maar vooral 2015-2018). Het betreft drie studies uit Hong Kong, twee uit de Verenigde Staten, en een uit respectievelijk Brazilië, China, Iran, Nederland, Groot-Brittannië en Taiwan. In twee studies was sprake van internationale vergelijking. Het artikel geeft een overzicht van de onderzochte interventies en de manier waarop ze gemeten zijn. De interventies omvatten een variëteit aan oefeningen, te verdelen in fysieke en psychologische training.

Fysieke oefeningen/training/interventies (7 studies):

• Pauzes tussen werktaken
• Rekken en strekken van spiergroepen
• Verbetering van de houding tijdens het werk
• Wandelen
• Stemoefeningen en stemband bevochtingen

De fysieke oefeningen leiden tot een verbetering van zowel de fysieke gezondheid als de gezondheid van de stem. Met name wandelen en stappen tellen verbeterde de fysieke inspanning en verminderde de mentale belasting. Ook een combinatie van ergonomische training en oefeningen zorgden voor verbeterd welbevinden en afname van spier- en gewrichtsklachten. In vier studies werd de stem-gezondheid verbeterd door zowel bevochtigen van de keel als stemoefeningen.

Psychologische oefeningen/training/interventies (6 studies)

• Prikbord met bedankbriefjes
• Meditatie
• Mindfulness gericht op het lichaam (yoga, gigong, zelf-acupressuur)
• Coping strategieën met zelfbevestiging
• Zelfreflectie op dingen die goed gaan, op dankbaarheid, op copingstrategieën)

De toegepaste psychologische oefening leidt tot verbetering van het omgaan met stress, meer tevredenheid met werk en leven, meer werkbetrokkenheid en omgaan met emoties. Stress management profiteert van meditatie en speciale stress management programma’s. Bewuste dankbaarheid, zelfbevestiging en zelfreflectie zorgt voor een meer positieve kijk op werk, grotere werktevredenheid en meer betrokkenheid bij het werk. Hiermee nemen negatieve emoties rond werk af, evenals stress en angst.

Weinig goed onderzoek bekend

De onderzoekers zijn verbaasd over het gebrek aan (goed) onderzoek naar interventies waarmee onderwijspersoneel het eigen welbevinden kan vergroten. Dat maakt dat de uitkomsten van deze eerste inventarisatie met enige terughoudendheid moeten worden geïnterpreteerd. Intussen blijkt dat er voldoende aanwijzingen zijn voor het nuttige effect van oefeningen en training gericht op zowel het fysiek als het psychologisch functioneren. Het is belangrijk om dit voldoende lang te blijven trainen, volgen en ondersteunen om het effect voor het personeel te optimaliseren. Vooral wandelen, stemoefeningen en stemband bevochtiging en verschillende vormen van zelfreflectie zijn de moeite van het promoten waard gebleken.

Bron

Rinne, J., Koskinen, S., Leino-Kilpi, H., Saaranen, T., & Salminen, L. (2021). Self-conductive interventions by educators aiming to promote individual occupational well-being—A systematic review. International Journal of Educational Research, 107, 101755.

Lees ook: Beroepsmatige stemstoornis: cijfers